Quà Tết

Quà Tết

Năm nay, Ontario, Canada, nơi tôi sống, không có tuyết, thời tiết không lạnh, chỉ khoảng 7-8 độ C, nhưng mưa phùn và sương mù dày đặc khiến những người Việt ở đây có cảm giác khá giống với khung cảnh ngày Tết ở miền Bắc Việt Nam.

Các gia đình đã trang hoàng rực rỡ, các trung tâm mua sắm, các sân bay, ga tàu xe đông nghịt người, vừa thảnh thơi, cũng vừa tấp nập hối hả.

Tại đây, công việc rất được chú trọng trước ngày Giáng sinh và Năm mới là chuẩn bị quà tặng. Với những người dân ở đây, quà tặng là vô cùng phong phú nhưng hoàn toàn chỉ để dành cho bố mẹ, anh em, con cái, họ hàng, và bạn bè thân thiết. Khái niệm quà tặng cho cấp trên, hay ngay cả đồng nghiệp tại nơi làm việc là không tồn tại, thậm chí tuyệt đối bị cấm. Tôi còn nhớ, trước khi vào làm tại Sở Y tế New York nhiều năm trước, hay làm tại Đại học Waterloo gần đây, tôi phải ký vào văn bản quy định không được nhận hay biếu bất kỳ món quà nào trị giá hơn 25 dollars cho cấp trên, đồng nghiệp hay người thân của những người này, dù bất kỳ lý do hay sự kiện gì. Tất cả mọi quà biếu có giá trị hơn thế đều phải có giải trình cùng sự có mặt của luật sư hai bên. Mọi vi phạm khi bị phát hiện đều là chủ thể của điều tra với hành vi cáo buộc tương tự tham nhũng. Quy định này nhằm ngăn chặn các hành vi tạo nên các mối quan hệ dẫn đến sự sai lạc về công bằng lợi ích, và được tuân thủ nghiêm khắc.

Từ sự khắc nghiệt, sau nhiều năm, quy định này trở thành văn hóa. Mỹ như vậy, Canada cũng vậy. Từ các tổ chức hành chính, các cơ quan công quyền, các cơ sở công ích như bệnh viện hay trường học, các đơn vị kinh doanh hay phi lợi nhuận, việc biếu quà Giáng sinh hay bất cứ dịp nào, có giá trị tới cấp trên hay đồng nghiệp, vô tình hay cố ý, đều là sự xúc phạm, và mang lại nỗi sợ hãi cho người nhận. Vì người nhận luôn có thói quen mở quà ngay, nên các phản ứng có thể là rất nhẹ nhàng từ chối, kèm theo giải thích (may mắn thì như vậy) cho đến các phản ứng thực sự ngạc nhiên và gay gắt khi những món quà này được nộp thẳng cho bộ phận nhân sự giải quyết.

Món quà thông thường, và gần như duy nhất tôi được nhận và cũng thường xuyên trao đổi trong những năm làm việc tại các quốc gia này, là những tấm thiệp mừng Giáng sinh. Một đôi khi, rất hiếm, món quà được kèm là một chai rượu vang bình dân giá dưới 20 dollars từ những người đồng nghiệp rất thân thiết. Trước ngày nghỉ lễ, luôn có một cuộc liên hoan tại nhà hàng, được chi trả hoàn toàn từ tiền túi của người lãnh đạo cao nhất đơn vị, với lời cảm ơn đã cùng nhau chia sẻ và hoàn thành công việc trong năm qua. Món ăn cũng không có gì xa xỉ, và đồ uống thì phải tự chi trả.

Khi trở về làm việc tại Việt Nam trong vài năm, tôi chứng kiến văn hóa quà biếu Tết cho cấp trên thực sự khủng khiếp. Dịp Tết đối với hầu hết các bạn và đồng nghiệp của tôi, hay cũng như rất nhiều nhân viên trong cơ quan Nhà nước, là một nỗi lo sợ thường trực. Số tiền thưởng Tết dường như quá nhỏ nhoi, so với vô số nhu cầu, mà trong đó có lẽ nhu cầu xấu xí nhất là quà biếu cấp trên. Hình ảnh lũ lượt xếp hàng, lén lút cố gắng tránh mặt nhau khi tới gặp cấp trên, những lời giao bôi nhạt nhẽo giữa người biếu và người nhận thực sự ám ảnh. Tôi nghĩ, những người nhận quà biếu thừa hiểu rằng người đến biếu đều trong tình trạng không muốn nhưng không thể làm khác. Người đến biếu vừa giấu nỗi buồn trong khóe mắt vì một khoản tiền đã ra đi, vừa vui ngoài mặt vì có thể những lỗi lầm đã được xóa sạch, hay cơ hội thăng tiến lại tiếp tục mở ra. Chắc chắn cũng có nhiều hình thức quà biếu tinh vi hơn, nhưng tôi không biết. Có một câu hỏi luôn day dứt tôi: “Cùng là cán bộ công chức, cùng hoàn thành và hoàn thành tốt nhiệm vụ, tại sao người phải biếu người?”

Những ‎ý kiến cho rằng việc biếu và nhận quà Tết với cấp trên là “truyền thống” hay “văn hóa” đều là ngụy biện. Hành vi này thực sự cần lên án và xóa bỏ, bởi nó chính là hình thức biến tướng của hối lộ và tham nhũng, nó tạo ra những hành lang đen và những mối quan hệ lợi ích khó giải quyết.

Tôi nghĩ, một xã hội văn minh không cần đến những hành vi này, và việc ngăn chặn nó không phải là không thể.

Nguyễn Công Nghĩa